آنا نوشت: امروزه افزایش دمای کره زمین بسیار آشکار به صورت رکوردزنی دمایی در برخی مناطق، خود را نشان میدهد. علل اصلی این گرمای زمین مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی، فعالیت‌های انسانی (با توجه به رشد جمعیت و تقلا برای تأمین هرچه بیشتر غذا در جهان)، از بین بردن جنگل‌ها و... است.
عباسعلی علی‌اکبری بیدختی، کارشناس گرمایش زمین از موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا، گفت: بر اساس اخرین آمار، دمای میانگین جهانی ۲۳ روزه جولای ۲۰۲۳، نشان از افزایش یک و نیم درجه ای را دارد.
رکوردزنی دمای ماه جولای ۲۰۲۳ (تیر ماه ۱۴۰۲)
وی یاد آور شد: این افزایش دما نشان می دهد که میانگین دمای روزانه تهران در تیرماه ۱۴۰۲ حدود یک تا یک ونیم درجه سانتیگراد از مقدار مشابه سال قبل آن بیشتر بوده و این باعث شده است که ما شاهد پدیده آلودگی بیشتر هوا ناشی از ازن سطحی باشیم.
این کارشناس با بیان اینکه مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی، گاز‌های گلخانه‌ای جو عمدتا دی‌اکسید‌کربن و فعالیت‌های دیگر انسانی باعث تولید گاز متان نیز در جو می‌شود، اظهار کرد: متاسفانه اثر گلخانه‌ای افزایش دمای جو سطح زمین را باعث شده و هر ساله شاهد رکوردزنی دمای میانگین جهانی (افزایش یک ونیم درجه سانتیگراد از دمای میانگین بلند مدت جهانی، حد مجاز سازمان جهانی هواشناسی است) در جو هستیم.
افزایش دمای اقلیمی؛ ناشی از اثر افزایش گاز‌های گلخانه‌ای جو
علی‌اکبری بیدختی با اشاره به علل افزایش دما، تصریح کرد: دلایل افزایش دما در مناطق مختلف زمین تغییر اقلیم، موج گرمایی و اثر جزیره گرمایی شهری است. افزایش دمای اقلیمی ناشی از اثر افزایش گاز‌های گلخانه‌ای جو، در مناطق مختلف زمین متفاوت است؛ به ویژه مناطق قطبی این افزایش را بیشتر تجربه کرده است که باعث ذوب هرچه بیشتر یخ‌ها و تغییر اکوسیستم‌های این مناطق می‌شود.
وی با بیان اینکه در مناطقی مثل خاورمیانه نیز در اثر این تغییر اقلیم جهانی ناشی از سوخت‌های فسیلی، افزایش دما را شاهد هستیم، عنوان کرد: بنابراین علاوه بر این افزایش دمای زمین دو عامل دیگر نیز در افزایش دمای هوا دخیل هستند. رفتار جریان جتی دور نیمکره‌ای و موج نیمه‌ساکن جریان عظیم جوی موجب افزایش دما شده و هوای مجاور سطح زمین دچار رخداد «گنبد گرمایی» یا موج گرمایی می‌شود. این اتفاقات رکورد زنی دمایی را در این مناطق هوایی گرم نزدیک سطح زمین، بدون جابه‌جایی ناشی از حرکات بزرگ‌مقیاس جو رقم می‌زند و مسائل زیست محیطی را ایجاد می‌کند.
وی با بیان اینکه رکورد دمایی در خاورمیانه در حال وقوع است، اظهار کرد: نمونه آن افزایش دمای مناطق مرکزی خاورمیانه شامل عراق، غرب ایران و حتی جنوب ترکیه می‌شود. نمونه افزایش این گنبد گرمایی، نشان میدهد که دما در جنوب ترکیه حدود ۴۷ و در بغداد حدود ۵۰ درجه سانتیگراد رسیده است.
جت استریم (فلش سفید) و مرکز پرفشار سطح بالای جو
وی گفت: بر اساس آخرین تصاویر نیز، مرکز پرفشار سطح بالای جو (در ارتفاع تقریبا ۱۳ کیلومتری از سطح زمین) و مرکز کم فشار گرمایی سطحی یا «گنبد گرمایی» که دمای شهر بغداد نشان از افزایش دمای تا۵۰ درجه سانتیگراد در بغداد را نشان می دهد. این نقشه‌ها مربوط ساعت ۲ بعد از ظهر دوشنبه ۲۳ مرداد ۱۴۰۲ (نقشه‌ها از سایت windy اروپا) است که همزمان دمای اهواز نیز حدود ۴۹ درجه سانتیگراد بوده است.
علی‌اکبری بیدختی افزود: عامل دیگری که در مناطق شهری وجود دارد اثر جزیره گرمایی به دلیل فعالیت‌های انسانی بیشتر در این محیط‌هاست، که خود می‌تواند به طور متوسط دمای مراکز شهر‌های بزرگ را چهار تا پنج درجه سانتیگراد در شب و دو سه درجه در روز نسبت به اطراف خود گرم‌تر کند. این البته برای شرایط جوی آرام و با باد کم است.
وی تاکید کرد: یک نمونه از اثر جزیره گرمایی شبانه تهران برای متوسط سالانه در سال ۲۰۲۰ که از داده‌های ماهوار‌ه‌ای استخراج شده است در شکل زیر مشاهده می‌شود.
کارشناس گرمایش زمین با بیان اینکه گا‌ها آلودگی گرمایی به افزایش دمای هوا در محیط‌های شهری نیز اطلاق می‌شود، تصریح کرد: لازم است که برای تاب‌آوری محیط‌های شهری برای زندگی بهتر، تمهیداتی تدارک دید که دمای این محیط‌ها افزایش زیادی نداشته باشد.
وی اضافه کرد: اثرات ناگوار گرمایش زمین بر سلامت ساکنان، به‌ویژه کم‌بضاعت‌ها، می‌تواند بسیار مخرب باشد؛ بنابراین استفاده کمتر از سوخت‌های فسیلی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، به ویژه انرژی خورشیدی برای برق و گرما و پربازده کردن وسایلی که انرژی مصرف می‌کنند، امروزه برای شهر‌های هوشمند به سرعت در حال افزایش است.لازم است افزایش دمای محیط‌های شهری را کنترل کرد.
نمونه توزیع میانگین اثر جزیره گرمایی
کارشناس گرمایش زمین با اشاره به اثرات ناگوار گرمشدگی‌های مختلف زمین (اقلیمی، جوی، شهری)، خاطرنشان کرد: این اثرات شامل آتش‌سوزی‌های فراوان‌تر نسبت به قبل، شیوع بیماری‌های مختلف در مناطقی که دمای آن بیشتر و اکوسیستم‌های آن در اثر این افزایش دما به هم ریخته است، مستعدسازی سطح زمین برای بلند شدن گرد و غبار در برخی مناطق خشک و کم پوشش گیاهی (نمونه آن مناطق جنوب شرق ایران)، افزایش دمای اقیانوس‌ها و درنتیجه از بین رفتن برخی گونه‌های جانوری دریایی و یا تبخیر شدید اکوسیستم‌های آبی و در نتیجه خشک شدن برخی از حوضه‌های آبی، ذوب یخ‌ها و بالا آمدن سطح اقیانوس‌ها، می‌شود.
افزایش مرگ‌ومیر در اثر تغییر اقلیم
علی‌اکبر بیدختی افزود: متاسفانه با گرمایش زمین، برخی از حشرات شامل پشه‌های ناقل بیماری، کنه‌ها به نقاطی که مستعد زندگی آن‌ها نبوده (عرض‌های بالاتر) سرایت و باعث شیوع بیماری‌هایی مثل مالاریا و یا ابولا شده است. حتی برخی از قارچ‌های بیماری‌زا نیز در اثر این تغییر به جا‌های جدید سرایت کرده‌اند.
به‌گفته وی؛ در کل علائم نشان می‌دهند که در اثر تغییر اقلیم، بیماری‌های ویروسی واگیردار در دنیا زیاد شده که این منجر به افزایش مرگ و میر شده است؛ همچنین آمارها نشان میدهد در اثر آتش‌سوزی‌های وسیع، هوا با ذرات دوده به همراه برخی ویروس‌های بیماری‌زا به مناطق دیگر زمین نیز سرایت کرده‌اند.
این کارشناس گرمایش زمین اظهار کرد: افزایش دما در برخی مناطق که بومیان تحمل آن را ندارند اغلب باعث مشکلات قلبی‌عروقی و تنفسی شده و مرگ و میر را افزایش میدهد.
علی‌اکبری بیدختی با بیان اینکه در مناطق آبی شامل دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها نیز شاهد رکورد زنی دما هستیم، تصریح کرد: این افزایش دما باعث از بین رفتن برخی گونه‌های دریایی مثل مرجان‌ها و همینطور ایجاد هرچه بیشتر پدیده «کشند قرمز» در محیط‌های آبی است.
شرایط متفاوت هواشناسی خاورمیانه نسبت به سال گذشته با پدیده «النینو»
کارشناس گرمایش زمین اضافه کرد: پدیده «کشند قرمز» به همراه ایجاد ساینوباکتری‌های سمی در محیط‌های دریایی است که خود باعث مرگ‌ومیر موجودات آبزی شده و روی ماهیگیری اثر می‌گذارد؛ بنابراین تاثیر منفی افزایش دمای محیط زیست دریایی (مثلا خلیج فارس که بسیار آسیبپذیر به تغییرات اقلیمی است) می‌تواند بسیار مخرب باشد. امسال ما شاهد پدیده «النینو» نیز هستیم که ظاهرا دمای سطحی آب جنوب شرقی اقیانوس آرام مقدار بیشتری را نسبت به حالت با النینو‌های سابق تجربه می‌کند که شاید مناطق متأثر از این پدیده، از جمله خاورمیانه، شرایط متفاوت هواشناسی نسبت به سال قبل را داشته باشد.
آتش‌سوزی‌ها با توجه به تغییر اقلیم جهانی در حال افزایش است
وی عنوان کرد: با توجه به افزایش دمای زمین ناشی از تغییر اقلیم و موج گرمایی، مناطق جنگلی که معمولا مرطوب هستند، هرچه سریعتر در اثر تبخیر شدید، رطوبت خود را از دست داده، خشک شده و محیط‌های مستعد آتش سوزی می‌شوند.
این کارشناس گرمایش زمین با بیان اینکه نمونه این آتش سوزی‌ها را در ماه جولای ۲۰۲۳ در مناطق مختلف کره زمین مثلا هاوایی (که بی سابقه است)، کانادا، یونان، اسپانیا شاهد هستیم، اظهار کرد: آتش سوزی‌ها متاسفانه با توجه به تغییر اقلیم جهانی در حال افزایش است و پیش‌بینی می‌شود که تا اواسط قرن حاضر تا ۳۰ درصد افزایش یابد. افزایش دمای زمین و تبخیر بیشتر از سطح باعث شده که شاهد فشار بر سیکل آبی در طبیعت و به‌طبع افزایش پدیده‌های حدی شدید (غیر نرمال و مخرب) هواشناسی شامل خشکسالی و یا سیل نیز باشیم.
علی‌اکبری بیدختی در راستای مواجهه و مقابله با این تهدید بالقوه گرمایش زمین، تصریح کرد: امروز زمینه‌سازی برای ایجاد تکنولوژی‌های مختلف در حال فراهم شدن است که شاید بتوان جلوی این افزایش بی‌رویه دمای زمین که تا کنون از زمان صنعتی شدن افزایش میانگین دمای جهانی حدود یک تا یک ونیم درجه سانتیگراد را تجربه کرده، گرفته شود.
به گفته وی؛ مهم‌ترین راهکار‌ها کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و استفاده از انرژی‌های نو (شامل انرژی باد، خورشید، آب) است.
این کارشناس گرمایش زمین با بیان اینکه امروزه در کشور‌های پیشرفته و در حال توسعه استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به طور بی‌سابقه‌ای در حال افزایش است، عنوان کرد: همراه با استفاده از انرژی‌های غیرفسیلی، تکنولوژی‌های جهت بالا بردن بازدهی وسایل مصرف کننده انرژی در سطح جهانی، بازطراحی ساختمان‌ها جهت استفاده بهینه انرژی، کشاورزی هوشمند، استفاده از هوش مصنوعی و ربات‌ها در این راستا نیز در حال بیشتر شدن هستند.
استفاده از روشهای ذخیره انرژی در راستای جلوگیری از افزایش گاز گلخانه‌ای
علی‌اکبری بیدختی یادآور شد: هدف اصلی به اصطلاح گسیل تقریبا بسیار کم (تقریبا صفر) گاز‌های گلخانه‌ای به جو است که بتوان جلوی گرمایش جو زمین را گرفت. در این راستا در حال حاضر برای ایمنی غذایی، در کشاورزی نیز در جهت ایجاد گیاهان مقاوم به خشکسالی و استفاده کمتر از روشهای سنتی کشاورزی (در جهت کم مصرف کردن آب در این حوزه) نیز تکنیک‌هایی در حال آزمایش و استفاده است.
وی با اشاره به روشهای ذخیره انرژی برای تعادل‌سازی شرایط دمای زمین مطرح کرد: همینطور برای روشهای ذخیره انرژی (از سیستم‌های برداشت انرژی‌های تجدیدپذیر)، سیستم‌های جذب و تثبیت گاز دی‌اکسید‌کربن از جو و اقیانوس فعالیت‌هایی در حال انجام است که شاید بتوان جلوی افزایش این گاز گلخانه‌ای در جو را گرفت و شرایط دمای زمین را متعادل کرد. امید است که در برنامه‌ریزی‌های مهم در ایران نیز این گونه مسائل مد نظر قرارگیرد.